Zamek Koło

Zamek w Kole – warowny zamek wzniesiony na polecenie króla Kazimierza Wielkiego po 1365 roku w okolicach miasta Koła. Zamek zabezpieczał drogę prowadzącą z Wielkopolski w kierunku Łęczycy przez dolinę Warty. Budowla znajduje się na sztucznym wzniesieniu w zakolu Warty.

Pierwotna stała zabudowa zamku została zniszczona w wyniku pożaru, a jej szczątków użyto do zniwelowania dzisiejszego wzgórza zamkowego. Najstarszym elementem zamku powstałym na początku XIV wieku była wieża-donżon, ufundowana prawdopodobnie przez Władysława Łokieteka. Wieża miała wymiary 11,8 x 13,2 metra lub ok. 11,75 x 15 metrów, a grubość muru wynosiła 2,5 metra. Z murów obwodowych wieży zamkowej zachowały się jedynie fragmenty konstrukcji piwnic.

Na podstawie badań archeologicznych w latach 70. XX wieku stwierdzono, że wieża bramna oraz mury obwodowe dobudowano do wieży mieszkalnej najprawdopodobniej w drugiej połowie XIV wieku. Mury wybudowano na planie prostokąta o wymiarach 50 x 30 metrów.

Dzięki tym samym badaniom odkryto, że w XV wieku przeprowadzono intensywne prace budowlane przy wieży mieszkalnej. W południowej i zachodniej części dziedzińca nie istniała murowana zabudowa, istniały tam najprawdopodobniej tylko półziemianki oraz studnie. Sam dziedziniec nie był murowany, na podzamczu odnaleziono również ślady drewnianych umocnień zabezpieczających budowlę od strony zalewowej.

We wschodnim odcinku muru umieszczono wieżę główną, zachowaną obecnie do wysokości ok. 17 metrów. Wieża ta wybudowana jest na planie kwadratu o wymiarach około 8 x 8 metrów, na wysokości około 8 metrów przechodzi w cylinder. Nie zachowały się żadne ślady po zwieńczeniu wieży. Przy wieży istniał najprawdopodobniej drewniany wykusz, prawdopodobnie pełniący funkcję latrynową. Przy południowo–wschodnim fragmencie muru, w odległości około 8 metrów od wieży głównej znajdowała się wieża bramna zamku.

Najlepiej zachowany jest południowo i północno–zachodni fragment murów zamkowych, który obecnie ma wysokość około 10 metrów. Mur północny zachowany jest tylko w partiach fundamentowych, najprawdopodobniej na skutek działań wód oraz w wyniku rozbiórki. Całość zamku otoczona była fosą.

Na dziedzińcu nie istniała zabudowa murowana, istniały tam najprawdopodobniej budynki drewniane lub szachulcowe.

Historia
Budowę zamku w Kole Kazimierzowi Wielkiemu przypisał Jan Długosz. Zamek został wybudowany w ostatnich latach panowania Kazimierza po 1365 roku ,nie ma jednak informacji o tym kiedy budowa zamku została ukończona. Następna wzmianka o zamku w Kole pojawia się dopiero w Kronice Janka z Czarnowa, według której w 1383 roku starosta Krystyn z Kozichgłów wraz z kilkoma innymi rycerzami wyruszył z kolskiego zamku plądrować dobra arcybiskupie, czyli Grzegorzew i Turek.

Badania archeologiczne wykazały, że pierwszym obronnym elementem założenia była wieża – donżon na planie prostokąta, zbudowana z cegły na fundamentach kamiennych pochodzących z rozbiórki innego obiektu i otoczona wałem drewniano-ziemnym, którą mógł wybudować Bolesław Pobożny (według M. Żemigały), Henryk Głogowczyk, Wacław II, Władysław Łokietek (według T. Poklewskiego-Koziełła) albo, co potwierdzono podczas ostatnich badań, Kazimierz Wielki (według T. Olszackiego, J.Tomali). Razem z zamkiem w czasach Kazimierza Wielkiego został wybudowany również kościół farny Podwyższenia Krzyża Świętego.

Na kolskim zamku wielokrotnie przebywał król Władysław Jagiełło, prawdopodobnie w wyniku tych wizyt zapoczątkowany został zwyczaj odbywania się w Kole zjazdów generalnych szlachty wielkopolskiej, które często obradowały w obecności króla. W XV wieku na zamku przeprowadzono intensywne prace budowalne. W 1475 roku święta Bożego Narodzenia oraz styczeń 1476 roku spędzili w kolskim zamku król Kazimierz Jagiellończyk i Elżbieta Rakuszanka. Podczas ich pobytu przyjęto na zamku członków powracającego z Bawarii członków orszaku weselnego Jadwigi Jagiellonki, którzy przynieśli jednak ze sobą zarazę i wielu z nich zmarło w Kole, wśród nich m.in. podstoli litewski Wojciech Moniwid i rycerz Jan Czyżowski.

Zamek był przede wszystkim budowlą o charakterze militarnym, toteż przypuszcza się, że wyposażenie było raczej skromne. Być może bogatszy wystrój architektoniczny zastosowano w budynku na terenie zamku podczas rezydowania w nim księżnej Anny.

W latach 1476–1481 zamek był siedzibą księżnej sochaczewskiej Anny. Gdy zawiązywał się opozycyjny dla Zakonu Związek Pruski, jego przedstawiciele spotkali się z Kazimierzem Jagiellończykiem w Kole. W 1513 roku na zamku przebywał król Zygmunt Stary. Do 1577 roku na zamku rezydowali starostowie kolscy, którzy opuścili go jednak na rzecz Kościelca. Po opuszczeniu zamku przez starostów zaczął on popadać w ruinę, chociaż możliwe, że przez jakiś czas był jeszcze zamieszkany.

W 1655 roku Erik Dahlbergh określał już na swoim planie kolski zamek jako castellum destructum. Za panowania Augusta III Sasa Sejm darował ruiny zamku kolskim bernardynom, którzy użyli materiału z zamku do odbudowy zniszczonego kościoła, rozebrano wtedy najprawdopodobniej wieże mieszkalną, lecz prace zostały w końcu przerwane w związku z trudnościami w pozyskiwaniu materiału. W 1815 roku zamek wizytowany był przez Klemensa Kołaczkowskiego w celu ocenienia możliwości wykorzystania umocnień do celów militarnych.

Stan obecny
Ruiny zamku położone są około 3 km od centrum miasta, na pograniczu osiedla Przedmieście Kaliskie oraz miejscowości Gozdów.

Od 2005 roku w pobliżu zamku organizowany jest Koło Bluesa Festival.

W sierpniu 2019 roku studenci Wydziału Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza pod kierownictwem Artura Różańskiego i Tomasza Olszackiego prowadzili na kolskim zamku prace archeologiczne, mające być wstępem do opracowania dokumentacji i następnej rewitalizacji ruin zamku.

W połowie czerwca 2020 roku archeolodzy z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie rozpoczęli na zamku badania geofizyczne. W sierpniu tego samego roku rozpoczęto konserwację fragmentu północnego muru zamku, koszt prac wyceniono na 415 tysięcy złotych, kwotę 200 tysięcy pokryła dotacja z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

We wrześniu 2020 roku burmistrz Koła Krzysztof Witkowski poinformował, że na najbliższe lata planowane jest stworzenie wokół zamku „dużego centrum rekreacyjnego” – ma tam powstać m.in. plaża oraz baza gastronomiczna.

Podczas wykopalisk w październiku 2020 roku na zamku odnaleziono m.in. fragmenty ceramiki, metali i kości oraz przedmioty wykonane ze złota.

Badania archeologiczne i przedsięwzięcia konserwatorskie
Na zamku kilkakrotnie przeprowadzano badania archeologiczne:

1977–1983 przez Muzeum Okręgowe w Koninie pod kierunkiem Łucji Pawlickiej-Nowak
Od 2019 przez studentów Wydziału Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza pod kierownictwem Artura Różańskiego i Tomasza Olszackiego
2020 – badania geofizyczne przez archeologów z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Pierwszą inwentaryzację ruin kolskiego zamku przeprowadził w 1851 roku Kazimierz Stronczyński. Do czasów I wojny światowej nie przeprowadzano na zamku żadnych konserwacji, postulował o nie w tym czasie m.in. Michał Rawita Witanowski, który prosił o to m.in. hrabiego Aleksandra Cypriana von Kreutza. W okresie międzywojennym drobne prace podejmowano z inicjatywy m.in. Czesława Freudenreicha i Ignacego Ziębowicza, w tych samych latach jednak miejscowi rolnicy wybierali z ruin zamku kamień.

Ruiny zamku wpisano do rejestru zabytków 17 stycznia 1953 roku, w tym samym roku przeprowadzono na zamku inwentaryzację i wstępne badania. W tym czasie przeprowadzono również prace budowalne, których celem miało być uzupełnienie i zabezpieczenie zachowanych fragmentów murów, nie zostały one jednak przeprowadzone do końca. Na przełomie 1954 i 1955 roku zamek i wzgórze zamkowe zostały włączone do systemu wałów przeciwpowodziowych, co doprowadziło jednak do naruszenia wschodniego narożnika zamku.

W 1971 roku, po kolejnych aktach wandalizmu i wybierania kamienia na zamku, po interwencji wojewódzkiego konserwatora zabytków, ustawiono na zamku tablice informacyjne oraz naprawiono szkody wyrządzone przez wandali, prace te jednak nie zostały wykonane fachowo. W 1977 roku na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków powstała dokumentacja techniczna i inwentaryzacja fotogrametryczna zamku, zlecono wtedy też naprawę korony murów i szkarp oraz naprawę rys, pęknięć i uzupełnienie brakujących cegieł. W 1983 roku przeprowadzono inwentaryzację pomiarową wieży i zachowanym murów, a rok później również wykonanie projektu zabezpieczenia zamku. W trakcie prac w okresie PRL-u uporządkowano ruiny, nie zabezpieczono jednak w ogóle ruin wieży mieszkalnej oraz części murów, a części prac nie wykonano do końca.

W 2020 roku rozpoczęto kolejne prace konserwacyjne na zamku.